Victoria Lomasko, een van Rusland’s beroemdste cartoonisten, is begin deze maand naar Brussel gevlucht. Ze doet hier voor het eerst haar verhaal.
‘Sinds het begin van de oorlog zat ik op een tijdbom’, zegt Victoria Lomasko (44). ‘Ik wist dat de repressie zou escaleren en dat ze me zouden komen halen. Vandaag, morgen, wie zal het zeggen? Ondertussen zwollen de geruchten aan over de nakende invoering van de krijgswet – dan zou ontsnappen geen optie meer zijn’.
Begin deze maand heeft Lomasko haar Moskouse flat ingeruild voor een Brusselse zolderverdieping. Ze slaagde daarin met de hulp van Hanne Phlypo (Clin d’Oeil Films), die de voorbije twee jaar een documentaire over haar produceerde, als onderdeel van Draw for Change, een internationale serie over vrouwelijke cartoonisten, geschreven door Vincent Coen & Guillaume Vandenberghe.
Lomasko nam afscheid van haar moeder en stapte op 4 maart met haar kater op het vliegtuig naar Parijs. ‘Ik beschouw mezelf niet als een vluchteling, zodra het regime is gevallen, ga ik terug. Over niet veel meer dan een jaar, schat ik, het wordt zoals met de implosie van de Sovjetunie in 1991: plots en onverwacht. Omdat niemand er nog in geloofde en het verrottingsproces al heel lang bezig was. Rusland, dat zijn veel verschillende, contrasterende realiteiten, maar over één ding zijn alle gewone mensen het eens: dat de overheid geen project of perspectief heeft voor het volk. Het Kremlin is ook elke voeling verloren met de jongeren – en hoe kan het anders als je bedenkt dat de machtigen mannen van zeventig zijn?’
‘Mensen vragen me voortdurend wat de modale Rus van de invasie vindt. Niemand kon het geloven, we hadden al zoveel economische problemen, vooral voor het platteland waren de gevolgen van de pandemie desastreus. Hoe zouden we dan geld en energie hebben voor dit avontuur? De annexatie van de Krim in 2014 werd door velen toegejuicht, maar meer hoefde echt niet. De meningen over Poetin zelf zijn verdeeld. Ik schat dat dik een derde van de bevolking absoluut tegen is, dat zijn de mensen die zich nu te pletter schamen. Verschrikkelijk vind ik dat. Schaamte leidt louter tot depressie en inertie. Dagelijks lees ik op sociale media over mensen die nergens meer aan toe komen, ze huilen alleen maar. Daar wordt geen enkele Oekraïense burger beter van.
‘Een ander deel – wellicht de meerderheid – bevindt zich in zo’n dramatische economische situatie dat er geen energie of tijd overblijft om zich om de politiek te bekommeren. Hun tragische bestaan staat in schril contrast met dat van de stedelijke middenklasse, die het land al lang wil verlaten en het spaargeld tijdig inde. Ze krijgen niet veel media-aandacht, maar het leger vertrekkers zwelt aan. Je merkt het aan de kleinste dingen. Neem de dierenwinkels, waar de reismanden voor honden en katten uitverkocht zijn – ik kwam erachter toen ik er een voor mijn kater zocht. De winkelbediende wilde zelf ook graag weg, zei ze, maar had daar de middelen niet voor. Zoals het gros van mijn landgenoten was ze nog nooit in het buitenland geweest en ze vreesde dat dat zo zou blijven’.
Lomasko vindt het vervelend dat westerlingen niet begrijpen waarom er niet méér wordt betoogd tegen de oorlog. ‘Ik denk dat mensen hier geen idee hebben van de angst voor de repressie, noch van de consequenties van politieke actie. Wie het op sociale media over een invasie heeft, riskeert zijn job te verliezen, van de universiteit te worden verbannen of erger. Demonstranten worden zwaar beboet en vervolgens ook berecht. Potentieel twintig jaar cel, niet niks, toch? Protesteren tegen de oorlog is je leven wagen, je toekomst vergooien en toch hebben duizenden het gedaan. Zonder enig zicht op resultaat. Kijk naar wat er in Wit-Rusland gebeurde: de protesten tegen de zesde ambtstermijn voor president Loekashenko die in augustus 2020 begonnen, waren massaal en hielden maandenlang aan. Ik was jaloers op de eensgezindheid en de moed van die mensen. In een bagagezak achterin een minibus liet ik me de grens over smokkelen, om eraan te kunnen deelnemen. Het duurde evenwel niet lang vooraleer de arrestaties begonnen. De Westerse aandacht voor de strijd was verslapt, vele honderden mensen werden opgepakt en systematisch gemarteld. Sommigen kregen lange celstraffen. En ondertussen zit de dictator nog steeds in het zadel’.
Onzichtbaar
Lomasko spendeerde de afgelopen kwarteeuw in Moskou maar ze is een kind van dat andere, onzichtbare Rusland. Ze groeide op in Serpukhov, 100 km bezuiden Moskou. ‘Ik zou ontsnappen, dat wist ik als kind al. Weg van een gewelddadige, controlerende vader, en van een stadje waar alles teloor is gegaan en mensen met heimwee terugdenken aan de Sovjet-tijden’.
Na een opleiding aan een kunstschool begon Lomasko ‘notities’ van de realiteit te maken. ‘Ik heb er heel bewust voor gekozen om werk te maken dat niet bedoeld is voor het kleine clubje van liberale, bemiddelde mensen in grote steden’. En aldus maakte ze boeken en series over jeugddelinquenten, prostituees, uitgebuite arbeiders, de processen van opposanten, het dagelijkse leven in provinciesteden of de democratiseringsprotesten in Wit-Rusland. Ondertussen is haar werk in zeven talen vertaald en werden tentoonstellingen georganiseerd in New York, Angoulèmes, Manchester, Madrid en Berlijn. Haar jongste boek, The Last Soviet Artist, vertrok een week voor de oorlog naar uitgeverijen in Frankrijk, Spanje, de VS en Duitsland.
In haar eigen land werd Lomasko monddood gemaakt. ‘Naar aanleiding van de Franse en Spaanse vertaling van Other Russia’s (2017) wilden we graag een Russische editie publiceren. Ik nam contact op met een advocaat om te horen wat de risico’s waren. Het is niet helemaal duidelijk, zei de man, ik schat vijf à tien jaar cel’.
Lomasko’s laatste expo in Rusland dateert van vijf jaar geleden. ‘Ik nam deel aan de Garage Triennial of Russian Contemporary Art in Moskou, met een krant vol verhalen. De curatoren zetten er toen al een bordje bij dat de ‘de auteur persoonlijk verantwoordelijk is voor de naar voor gebrachte standpunten’. Toen we diezelfde instelling vorig jaar benaderden met de vraag om een muurschildering te maken in het kader van de documentaire, werd de boot afgehouden. Ze hadden naar eigen zeggen ‘geen mensen die dit soort dingen kunnen cureren’.
Ijzeren gordijn
De Russische cartooniste kan haar verhalen in Rusland niet tonen en vreest dat hetzelfde nu zal gebeuren in het Westen. ‘Het ene na het andere initiatief wordt gecanceld, louter op basis van mijn nationaliteit. Een Zwitserse uitgever was geïnteresseerd maar op dag twee van de oorlog liet hij weten ‘andere plannen te hebben’. Of je krijgt te horen dat er ‘uiteindelijk toch geen budget werd gevonden’. Met andere woorden, ze zijn er niet eens eerlijk of duidelijk over. Die reacties deden me denken aan de smoes die een Moskouse kunstgalerie in 2012 bedacht om mijn expo op het laatste moment af te gelasten. ‘Er zijn problemen met de wetgeving inzake brandveiligheid, heette het’.
‘Op die manier wordt in Rusland momenteel een nieuw Ijzeren Gordijn opgetrokken. Zowel door onze overheid, met haar propaganda over een monsterlijk Westen dat ons wil vernietigen, als door buitenlandse staten en organisaties. Zelfs al hebben we ons halve leven besteed aan de strijd voor een beter Rusland, toch zijn we schijnbaar medeschuldig aan wat nu gebeurt.
‘Idem dito voor de sancties: die treffen ook het deel van de maatschappij dat volstrekt gekant is tegen alle aspecten van Poetin’s beleid. Bovendien zijn die strafmaatregelen om verschillende redenen contraproductief. Vooreerst zijn we het gewend om te lijden: kijk naar de afgelopen eeuw, het was niets anders. Mijn vader werd tijdens WOII geboren in een ruïne, de meest voedzame maaltijd was kraaiensoep. In de daaropvolgende decennia ging het iets beter maar toen kwam het trauma van de economische instorting van de jaren negentig. Andermaal: armoede, geweld, instabiliteit.
Bovendien worden de sancties door de modale Rus niet gezien als een gevolg van Poetin’s invasie, maar juist als bewijs van de vastberadenheid van het Westen om ons land te vernietigen. Met andere woorden: de strafmaatregelen spelen in de kaart van het Kremlin’.
Main Source: Knack.be