Wat denken en doen Russische en Oekraïense mannen en vrouwen in ons land, nu hun vaderland in brand staat? Vier hoogopgeleide dertigers over de gruwel die op 24 februari begon.
Anna Yavorska (36), consultant
is afkomstig uit de West-Oekraïense stad Lutsk en woont sinds 2010 in België.
‘De laatste dagen voelen als een eeuwigheid’, zegt Anna. ‘Er is geen spoor van normaliteit meer, zelfs al wonen we veilig in Brussel. Er wordt niet meer gekookt, het huis ligt er versloft bij, de kinderen eten uit de ijskast. Ik voel me schuldig omdat ik in een bed slaap terwijl mijn familie 40 uur onderweg is geweest vooraleer ze zondagavond in Polen aankwamen. Alleen vrouwen en kinderen, uiteraard. Sinds Euromaidan (2013-’14) beheerst de toekomst van Oekraïne mijn leven, maar de gebeurtenissen van de jongste dagen hield ik nooit voor mogelijk. We zullen nooit capituleren. Hoorde je de laatste woorden van de 13 grenswachters van Slangeneiland, in het westen van de Zwarte Zee, die liever stierven dan dat ze zich overgaven aan de Russen? ‘Loop naar de maan’ riepen ze, voor ze omkwamen in het bombardement. En zag je het verhaal van de jonge soldaat in Kherson, die zijn leven gaf om de brug op te blazen en de Russische tanks tegen te houden?’
Zijn al die heldenverhalen waar? Op sociale media circuleren ook tal van zogenaamde Oekraïense recente oorlogsvideo’s die evenwel uit games afkomstig zijn of die jaren geleden werden gemaakt. Anna: ‘absoluut, denk aan die video over burgers in Kiev die zogenaamd 2 Russische tanks uitschakelden met molotov-cocktails. Zodra we erachter waren dat het om desinformatie ging, hebben we de beelden verwijderd en dat ook doorgegeven aan iedereen die ze had gedeeld. Waarheid is het hoogste goed, anders is deze hele oorlog tevergeefs. Het is immers geen strijd om grondgebied, wat op het spel staat is de democratie’.
Hoewel Anna geboren werd in het jaar dat Gorbatsjov aantrad en het communisme op zijn laatste benen liep, stamt ze uit een typisch Sovjetgezin. Haar moeder is half Tsjetsjeens, half Oekraïens, haar vader half Russisch, half Oekraïens. Tegen elkaar spraken ze Russisch, met de kinderen Oekraïens. ‘Ik beschouwde mezelf heel lang als fundamenteel tweetalig. Dat veranderde met de Oranjerevolutie van 2004, tegen de frauduleuze kieszege van Viktor Janoekovytsj. Sindsdien zie ik mezelf als Oekraïens, het pad dat we insloegen was dat van de vrijheid, democratie en waarheid. Weg van Moskou’.
‘Enerzijds was er die fundamentele multiculturaliteit, maar tegelijk had je altijd virulente Russische overheidspropaganda tegen bepaalde bevolkingsgroepen, met wie Moskou in een conflict verzeild raakte. Zo werden Tsjetsjenen – in hun autonome regio hadden twee oorlogen plaats in de tweede helft van de jaren negentig – in mijn jeugd voorgesteld als extremisten en terroristen. Bijgevolg schaamde ik me over mijn opa’s afkomst. Het duurde tot we met de familie naar Polen gingen, waar ik een tv-reportage zag over een Tsjetsjeense familie die een Russische soldaat opving. Ik herinner me de beelden nog levendig. Die mensen waren gul, warm en open, het tegenovergestelde van wat mij via de staatsmedia was aangeleerd.
‘Een dergelijke negatieve beeldvorming gold ook voor de Georgiërs, tegen wie Moskou in 2008 oorlog voerde: allemaal maffiosi. En zo gaat het nu al jaren voor Oekraïeners in de Russische staatsmedia: stuk voor stuk nazi’s, toch? Ken je de Russische tv-reportage over de gekruisigde peuter in Donbas in 2014? De BBC zocht het uit en stelde vast dat het fake news was. Sindsdien vermijd ik de Russische tv, het is als kijken naar een horrorfilm, afkomstig van een andere planeet.
‘De impact van dat soort verhalen is evenwel gigantisch. Zo verwelkomden de naar de Krim verhuisde etnisch Russische vrienden van mijn moeder de Russische annexatie in 2014. Ze geloofden de propaganda over etnische zuiveringen. Nochtans, in al die jaren dat ze in mijn geboortestad Lutsk woonden, is niemand ooit gevallen over het feit dat ze Russisch spraken. Het was gewoon geen punt. Mijn moeder hield contact met hen maar de jongste jaren praatten ze niet meer over politiek. Op de eerste dag van de invasie belde mijn moeder’s vriendin in tranen. ‘We hebben Poetin lang gesteund’, zei ze, ‘maar dit hebben we nooit gewild, wat nu gebeurt is ondenkbaar’.
Alexander Ampleyev (31), software-ontwikkelaar
komt uit het Centraal-Russische Michurinsk en woont al zeven jaar in België
‘De invasie zorgde voor een breuk met mijn vader’, zucht Alexander, die zelf een anti-oorlogsmanifestatie hielp organiseren. ‘Ik heb nooit een goede band met hem gehad, het zijn mijn moeder en mijn grootouders die me opvoedden. Mijn vader is de homo sovieticus bij uitstek, met inbegrip van het drankprobleem maar zonder de gewelddadigheid, het soort dat het trauma van de instabiele jaren na de implosie van de Sovjetunie (1991) nooit te boven is gekomen. Ik herinner me hem als een afwezige vader, die in Polen goedkope electronica ging kopen om die in Michurinsk op de markt te verpatsen. Veel viel daarmee niet te verdienen.
Voor hem belichaamt Poetin het einde van de vernedering, een sterke man die vaste grond onder de voeten geeft. Hij is totaal gebrainwasht door de staatstelevisie, er valt niet mee te praten. Ook zijn beeld over Europa, als groot reservoir vol vluchtelingen en ellende, viel niet bij te stellen. Zelfs mijn eigen observaties vanuit België konden hem niet op andere gedachten brengen. Heel frustrerend.
Ik kon zijn sympathie voor het Kremlin vroeger nog min of meer accepteren, hij argumenteerde dat Poetin zorgde voor vrede en stabiliteit. Kijk naar de hemel, zei hij dan, die is kalm, toch? Dat is op 24 februari voorgoed veranderd: de Russische leider na de invasie blijven steunen, is ronduit misdadig. Ik hoop dat mijn vader tot inkeer komt maar ik ben bang van niet’.
Mijn verhaal is geenszins uitzonderlijk, toen ik erover berichtte op sociale media, antwoordden talloze mensen met gelijkaardige anekdotes. Het is zowel een generationele als een regionale kwestie, denk ik. De liberale, open bevolking van Moskou en Sint-Petersburg is veel minder chauvinistisch en bekrompen dan het Russische binnenland waar ik vandaan kom.
‘Veel mensen hier vragen me waarom er niet meer anti-oorlogsprotesten zijn in Rusland. Tegen afgelopen zondag waren al 3.000 mensen opgepakt bij betogingen in tal van steden. De modale westerling beseft evenwel niet wat dat concreet betekent: in het onwaarschijnlijk autoritaire Rusland geef je daarmee doodsimpel je toekomst op. Activisten verliezen hun werk, worden opgesloten, hun familie krijgt dreigementen, een enkele keer worden ze zelfs vermoord. Het zijn tragische dwaze helden: doorgaans leveren hun acties volstrekt niets op. Bijgevolg kiezen veel mensen om te vertrekken, om vanuit het buitenland politiek actief te zijn, of daar iets van het leven te maken. Tegelijk voel ik bij veel landgenoten hier een soort van collectieve schaamte om wat er nu gebeurt. Onterecht, vind ik. Het is niet onze schuld dat een oude gek ons buurland aanvalt. Beïnvloeden de gebeurtenissen onze relaties met Oekraïeners hier? Ik denk het niet – dit is geen conflict tussen twee volkeren, al stemmen spandoeken met ‘dood aan de Russen’ – zoals die in Parijs werden meegedragen – me wel somber. Ik hoop oprecht dat de burgers niet met hun leiders worden verward, democratisch verkozen is Poetin immers niet.
Anton Nagolyuk (35), informaticus
politiek vluchteling uit Donetsk, woont al 7 jaar in België
‘Toen de oorlog in Donetsk in 2014 begon, zat ik op de eerste rij, als fixer voor internationale bladen als The Guardian, al Jazeera, The New York Times en The Washington Post. Geweldig interessant, en erg goed betaald. Alleen bleef het niet duren. Toen ik gezocht werd wegens zogenaamd terrorisme zat er niets anders op dan te vluchten.
‘Mijn vader en moeder wonen er nog, ik spreek zo ongeveer dagelijks met ze. Het is er nu rustiger dan in de rest van het land. Hun grootste vrees is dat Oekraïne helemaal zal worden bezet – dat wat in Donetsk gebeurde, zich nationaal herhaalt. Een ware catastrofe dus, mijn ouders raakten acht jaar geleden alles kwijt. Was mijn moeder vroeger de kokette directeur van de beroemde Vadym Pysarev Ballet School, waar jongeren uit de hele wereld werden opgeleid, nu is ze werkloos. Idem dito voor mijn vader, die nu op het platteland voor zijn aan alzheimer lijdende moeder van 85 zorgt. Ook van hun oude vriendenkring is weinig over: de pro-Oekraïense mensen vertrokken uit de regio, met de pro-Russische heeft hij gebroken. Of die laatste in de meerderheid zijn? Moeilijk te zeggen. Voor 2014 had de pro-Russische partij alvast erg weinig aanhang en ik hoor dat velen Moskou stilletjes haten. Stilletjes ja. Wie luidop anti-Poetin sentimenten uit, riskeert te eindigen in Izolyatsia, het gewezen centrum voor hedendaagse kunst dat in 2014 een geheime gevangenis werd, wellicht zelfs de gruwelijkste martelkamer van Europa.
Weet je, ik was een volstrekt apolitieke tiener, het is mijn vader die me de ogen opende, toen ik tijdens de Oranjerevolutie in 2004 in het ziekenhuis van Donetsk lag met een longontsteking. Ik begreep niet wat er gebeurde, hij legde me uit hoe de Oekraïense kleptocratie in elkaar zat, en vertelde over ‘s lands rijkste man, Rinat Akhmetov, die met zijn in Donetsk gevestigde financiële en industriële holdingmaatschappij System Capital Management goed is voor minstens 18 miljard dollar. In de jaren negentig schakelde hij zijn tegenstanders fysiek uit, als gefortuneerde ondernemers gooide hij het later op een akkoordje met toenmalig president Kuchma. Akhmetov is de machtige man achter de pro-Russische Partij van de Regio’s, die in 2004 probeerde om Viktor Janoekovytsj in het zadel te helpen. Dat mislukte aanvankelijk door de Oranjerevolutie maar zes jaar later slaagde hij er wél in. Hem treft de meeste schuld voor wat er in 2014 is gebeurd: toen enkelingen op 13 maart 2014 een pro-Oekraïense rally uiteensloegen, had Akhmetov het probleem meteen kunnen aanpakken. Immers, hij was niet alleen de eigenaar van talloze mijnen en fabrieken, hij had ook de politie, het gerecht en de administratie in zijn zak. Akhmetov ging daarentegen naar Kiev en eiste een speciale status voor Donetsk. Ondertussen bezetten Russische legereenheden het hele gebied en begon de oorlog. Dat alles heeft hij politiek overleefd: Akhmetov is nog steeds de sterke man van Donetsk, de eigenaar van de voetbalploeg, de grote gulle humanitaire donor. Nu zegt hij aan de Oekraïense kant te staan, maar fundamenteel is het een ellendeling die berecht zou moeten worden.
‘U vraagt of ik een etnische Rus ben? Zo gauw het over Donetsk gaat, komt de linguïstische kwestie ter sprake. Kijk, taal is slechts een instrument, en in dit geval in de jaren vijftig door Moskou opgelegd. Mijn grootouders kwamen uit West-Oekraïne maar moesten Russisch leren, anders vonden ze geen job. Bijgevolg werd mijn vader in de jaren zestig in het Russisch opgevoed en datzelfde geldt voor mij. Maar we zijn altijd Oekraïners gebleven. Als u en ik nu Engels spreken, maakt dat ons dan Britten?
‘Ik ben evenwel geen doorsnee Oekraïner. Op mijn negentiende heb ik in het kader van Work & Travel USA – voor het eerst een zomer in New York doorgebracht. Het kostte mijn moeder de allergrootste moeite om 2.000 dollar bijeen te krijgen voor het ticket en de formaliteiten maar dat avontuur veranderde mijn leven. Ik was nooit eerder in het buitenland, sprak nauwelijks Engels en werd meteen bij aankomst door andere ex-Sovjetburgers gerold. Bovendien kon ik mijn ogen niet geloven bij de aanblik van New York. Die ervaring, en nieuwe VS-reizen in de twee volgende jaren, leerden me kritisch denken, afwegingen maken, voor mezelf opkomen, andere meningen appreciëren. Als je tachtig jaar in een bubbel van collectieve zelfbegoocheling hebt verkeerd, is een dergelijke schok nodig om mentaal volwassen te worden. Het gros van de mensen die Poetin geloven, zijn hun hele leven nergens heen geweest. Hun mindset is die van de kikker in de put. Dat verklaart alles.
Daria Bogdanova (34), technisch trainer
komt uit een Russisch-joodse familie in Moskou, trouwde met een Oekraïense jood uit Kharkiv en woont al 8 jaar in België
‘Maandenlang verklaarde iedereen me gek, maar ik wist dat Poetin Oekraïne zou aanvallen. Ik ben erg vertrouwd met de geschiedenis van nazi-Duitsland, dat is het recept dat Poetin volgt, het patroon is herkenbaar. Ik begon te vrezen voor een nakende oorlog toen op 9 januari een klein artikel opdook over een wetsvoorstel, zogenaamd van de Russische Communistische Partij, om de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk te erkennen als onafhankelijke staten. Dat is het begin, dacht ik, al hoopte ik dat ik ongelijk zou krijgen.
Toen VS-president Joe Biden op 18 februari zei dat hij overtuigd was van een invasie, belde ik meteen de schoonfamilie in Kharkiv, met het voorstel om geld en tickets te sturen. Mijn schoonmoeder weigerde te vertrekken, hoezeer ik haar ook probeerde te overreden. Zelfs na de erkenning van Loegantsk en Donetsk door Moskou wilde ze Kharkiv niet verlaten. Tot het te laat was, en ze, zoals zovele duizenden burgers, vast kwamen te zitten in de stroom van vluchtelingen die de grens over wil.
‘Ik heb de invasie ook gezien, bijna live. In januari werd de Russische grens, op 30 km van Kharkiv, met bewakingscamera’s uitgerust, om troepenbewegingen tijdig te signaleren. Die beelden waren publiek, ik zat er tijdens slapeloze nachten vaak naar te kijken. Zo ook op 23 februari. Rond twee uur ‘s nachts werd op Telegram gewag gemaakt van een file daar. Hoogst ongewoon, toch? En inderdaad, korte tijd later reden de eerste troepen de grens over.
‘Uiteraard heb ik in al die tijd ook geregeld met met mijn moeder gesproken, ze geloofde me evenmin. Het zijn die separatisten die heibel willen, probeerde ze te sussen. Toen ik haar net na de invasie belde, twijfelde ze niet aan mijn woorden. Later die dag zei ze dat het haar was opgevallen hoe bedrukt de sfeer in de metro was, als betrof het een stille, collectieve rouw.
‘De Russische jongeren weten perfect wat er gebeurt: zij kijken geen tv maar focussen zich op Telegram en andere sociale media die voorlopig aan overheidscontrole ontsnappen. Hun vaders en moeders zitten aan de buis gekluisterd – neem van mij aan dat de oorlog momenteel in veel Russische huiskamers woedt.
‘Iedereen vraagt wat Poetin bezielt. Mijns inziens is hij zijn eigen propaganda gaan geloven, Oekraïne als nazi-staat, met ironisch genoeg een jood als president. Begrijpe wie kan. Ik geloof dat twee jaar van covid-isolatie hem waanzinnig maakten en dat hij geen echt doel heeft. Zal hij aan het kortste einde trekken en eindigen in de paria-club van Milosevic, Khadaffi en Saddam Hoessein? Hij bevindt zich daar al lang.
Oekraïne zal uiteindelijk zegevieren, daar ben ik van overtuigd. Het Russische leger mag groter en beter uitgerust zijn, de internationale gemeenschap staat aan de Oekraïense kant en het moreel van de troepen en de bevolking is hoog. Immers, zij vechten voor hun land, hun toekomst, hun vrijheid. Voor welke idealen zouden de Russische soldaten strijden? Zag je de beelden, het zijn zulke jonkies. Velen bleken geeneens van de militaire plannen op de hoogte. Ze dachten dat ze aan de grens louter aan informatiegaring deden. Bovendien pakken de Oekraïense troepen het slim aan: als er niet wordt geschoten, schreeuwen ze boodschappen naar de vijand. Ze trachten de soldaten tot overgave te bewegen met de belofte dat ze als krijgsgevangenen naar huis zullen mogen bellen.
Soms werkt dat.
Main Source: Knack.be